نفت و تحلیل برنامه‌ریزی توسعه گردشگری

آنچه مرا وادار به نوشتن این یادداشت کرد، نیاز کنونی کشور ایران به برنامه توسعه گردشگری جهانی است. برای اینکه وابستگی اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی، هروز بیشتر و بیشتر شده است و خواهد شد. برای بررسی این مسئله در ابتدا باید این موضوع را بپذیریم که متأسفانه در طول یک صد سال اخیر یعنی از زمان پهلوی اول تا دولت اصلاحات، صنعت نفت به موضوعی کاملاً مقدس تبدیل شده است که این ویژگی ما را از تحلیل دقیق و منطقی آن دور کرده است . پایه اقتصاد ملی گردشگری جهانی، با روندی رو به رشد در بسیاری از کشورهای در حال توسعه مانند ایران، تبدیل به ابزاری برای توسعه شده است. بدلیل سهولت نسبی ورود به بازار گردشگری و توانایی این صنعت در تولید ارز خارجی و ایجاد اشتغال، دور از ذهن نیست که این صنعت روز به روز رشد و توسعه پایدار بیشتری یابد. پس از گذشته سال ها، دست اندرکاران امر توسعه ی گردشگری متوجه این امر مهم شده اند که گردشگری یکی از مهمترین بخش اقتصاد در سراسر جهان است.این امر نه فقط در مورد کشورهای صنعتی صدق می کند، بلکه برای کشورهای در حال گذر مانند ایران بسیار پر اهمیت خواهد بود. و در کنار مدیریت کارا و دلسوز، سرمایه گذاری در نفت دولتی، در کنارصنعت گردشگری، منافع در آمدی قابل توجه ای هم به بار خواهد آورد. مطالعات سازمان جهانگردی جهانی، نشان می دهد که یک سوم کشورهای در حال توسعه، گردشگری را مهمترین منبع تامین ارز خارجی و یکی از منافع بالقوه برای تنوع بخشیدن به پایه ی اقتصاد ملی می دانند.  سئوال اصلی و اساسی  این است چرا پس از گذاشت 62 سال از ملی شدن نفت، نفت از اقتصاد جدا نشده است؟ و درآمد جایگزین نفت برای جدا کردن اقتصاد از وابستگی به درآمدهای نفتی چیست؟
اگر بخواهیم منحنی وابستگی اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی را ترسیم کنیم، این منحنی کاملاً سیر تلاطمی داشته و در نهایت سیر نزولی و تهدید و فرصت به خود گرفته است.
حال این موضوع که چرا اقتصاد ایران به‌ سرعت و کاملاً مستقیم به درآمدهای نفتی وابسته شد، تنها به شکل و ساختار اقتصاد ایران مربوط است، چون اقتصاد ایران، اقتصادی کاملاً دولتی و دستوری است و این شکل از اقتصاد هنگامی که با صنعت نفتی کاملاً دولتی همراه می‌شود، به ‌طور حتم نتیجه‌ای جز وابستگی نمی شود، تصور کرد؟، بنابراین مادامی که اقتصاد ایران دولتی باشد، وابستگی به نفت نیز تداوم خواهد یافت.
برای اینکه از اقتصادی دولتی و وابسته به نفت رهایی یابیم، چاره‌ای جز حرکت در مسیر اقتصاد آزاد ، خصوصی‌سازی اقتصاد و توسعه
برنامه ریزی گردشگری جهانی را نداریم؛ نباید فراموش کرد که در کنار خصوصی سازی پدیده ای وجود دارد که همیشه دست نامریی بازار در کنار توسعه اقتصادی در ایران بوده و غایبی بزرگ است، یعنی نبود برنامه ریزی توسعه گردشگری جهانی در توسعه ی اقتصاد ایران. توسعه گردشگری به عنوان ابزاری موثر برای توسعه اقتصادی – اجتماعی، به خصوص در کشورهای کمتر توسعه یافته، که موضوع محوری مطالعات خود جهت توسعه اقتصادی قرار داده اند. با این وجود و به رغم پذیرش تقریبا همگانی گردشگری به عنوان یک گزینه ی توسعه ی اقتصادی و اجتماعی، این که توسعه در کشورهای در حال گذر تا چه حد وابسته به بخش گردشگری است و همچنین موضوع بحث و جدل محافل تخصصی است. از سوی دیکر، امروز ملت ایران از حداقل رفاه و معیشت از در آمدهای نفتی برخوردار نیستند، زیرا با توجه به منابع و قابلیت‌های طبیعی ایران از درآمدهای نفتی، به‌طور حتم باید وضعیت رفاه و معیشت ملت ایران به‌گونه‌ای دیگر می‌بود، اگر، همین میزان نتیجه فروش نفت و صادرات آن با برنامه ریزی توسعه گردشگری جهانی همسوی می بود، جوابی بود به این سئوال که چرا با وجود درآمدهای نفتی، وضعیت اقتصادی ما نامناسب است و شاخص‌های توسعه یافتگی ما در میان بسیاری از کشورها در رتبه‌های پایین‌تری قرار گرفته و نتیجه آن به ناتوانی مدیریتی و سیاست‌های غلط و اشتباه مدیریت نفتی به ویژه در دولت های نهم و دهم منجر
نمی شد. نفت به خودی خود توسعه یافتگی، پیشرفت، دموکراسی یا دیکتاتوری برای ایران به‌همراه نمی آورد، بلکه این سیاست‌ها و تصمیم‌گیری‌های مدیران و سیاست‌گذاران سال‌های گذشته بوده است  که نتیجه‌اش را مشاهده می‌کنیم.در کلامی خلاصه می توان گفت که، گردشگری روی دیگر توسعه اقتصادی است، که بسیاری از کشورها، فعالانه آن را دنبال می کنند. در تحقیقات علمی – کاربردی، رابطه بین گردشگری و توسعه اقتصادی یک رابطه چند وجهی است. نباید فراموش کرد که نظریه ها، ارزش ها، نقش ها، قدرت ها،
برنامه ریزی ها، سیاست ها و داد و ستد ها، همه در یک سیستم جهانی پویا درهم تاثیر متقابل دارند، به عبارت دیگر،  کشف این تعامل ها، درک بهتری از توسعه گردشگری در کشورها که پایه اقتصاد ملی در صنعت گردشگری دارند، تحرک و شتاب می دهند، و توجه سیاساگذاران و دست اندر کاران را به برنامه ریزی توسعه گردشگری توصیه هدایت می کنند.
 
 دکتر نادر هوشمندیار

عضو هیات علمی و استاد یار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب
 
 
نشریه: روزنامه تفاهم